لزوم حل سریع مشکلات بافت های فرسوده محلات شهر قم

به گزارش پایگاه خبری رهپویان قم، با توجه به اینکه برخی محلات شهر قم دارای ارزش تاریخی بوده و بافت برخی محلات و منازل با شاخص های اسلامی – ایرانی و با مبنا قرار دادن خانواده از قدیم الایام شکل گرفته است، که در زمان خود، قابلیت اسکان داشته اما رفته رفته و به مرور این بافت ها فرسوده‌تر شده و علاوه بر فرسودگی ابنیه، شبکه تاسیسات شهری آنها نیز به لحاظ قدمت، کارکردهای شهری خود را از دست می دهند.
اکثر این محلات، به دلیل نبود دسترسی مناسب به خدمات شهری و بهداشتی، وجود مشکلات اجتماعی و امنیتی و آسیب‌پذیری در برابر زلزله، سیل و آتش سوزی و نیز عدم تطابق با زندگی امروز شهری و شهرسازی مدرن دارای مشکلات رو بنایی و زیر ساختی هستند؛ از طرف دیگر حفظ این بناها از جهات مختلفی ضرورت دارد، لکن هزینه بر بودن احیا، مرمت و بازسازی آن از موانع پیش رو می باشد؛
حال به بهانه سفر ریاست محترم جمهوری به استان قم و مصوبات سفر در رابطه با وضعیت بافت های فرسوده و تاریخی شهر مقدس قم، گفتگویی تفصیلی با دکتر حسین اسلامی، رئیس شورای اسلامی شهر مقدس قم در خصوص برنامه های مدیریت شهری در این زمینه داشته ایم که به سمع و نظر علاقه مندان می رسانیم:
جناب آقای دکتر اسلامی در سفر اخیر رئیس محترم جمهوری اسلامي و هیأت دولت به قم و همچنین در صحن شورای اسلامی شهر در رابطه با بافت تاریخی مطالبی گفته شده است، نظر جنابعالی در این خصوص چیست؟
در رابطه با بافت تاریخی، مطلب بسیار است، به نظر می رسد؛ تا آنجا که امکانات اجازه می دهد و بافت، دارای مفهوم ادراکی و دارای هویت است، باید حفظ شود.
منظورتان از دارای هویت بودن و ادراکی بودن بافت تاریخی چیست؟
ممکن است در بدو امر تصور شود که اگر بنا و ریز دانه ی خاصی دارای هویت تاریخی باشد، همان بنا باید حفظ شود اما مفهوم هویت تاریخی، وسیع تر از این معنا است. در گذشته، حیاط منازل به مفهوم واقعی، حریم خصوصی بود و مشاع محسوب نمی شد و ساخت منازل به گونه ای بود که خانواده در کمال امنیت و آرامش در محوطه اختصاصی زندگی می کرد اما امروز، حیاط و راه پله و آسانسور و… همگی جزء مشاعات است.
علت اینکه هنوز مشکل بافت، حل نشده چیست؟
عوامل مختلفی در این موضوع، دخیل هستند، موضوع اول و مهم این است که نگاه‌ها تغییر پیدا کرده است؛ وقتی به فرمایش یکی از متخصصین، نگاه به مسکن، نگاه سرمایه ای شده است و نه نگاه به معنای مسکن به مفهوم محل سکون و آرامش، وضعیت فعلی حادث می شود.
مقایسه ها هم عامل فزاینده می شود یعنی مالکین می بینند که در فلان جای شهر در یک قطعه زمین می توانند چندین طبقه احداث کنند اما در ملک واقع در بافت تاریخی، امکان بلند مرتبه سازی نیست، ضمن اینکه با وجود منسوخ شدن زیر زمین و تقریبا غیر قابل استفاده بودن آن، گفته می شود که در تجدیدبنا باید زیرزمین داشته باشند، احساس غبن می کنند؛ این در حالی است که آرامش و امنیت خانواده در بافت تاریخی که هیچگونه اشرافی بر محوطه ها توسط املاک دیگر نیست، قابل مقایسه با آپارتمان نشینی نیست.
عامل مهم دیگر، گران بودن مسکن است، تصور بفرمایید، خانواده ای که در بافت زندگی می کند، حالا فرزندانشان بزرگ شده اند و نیاز به چند واحد دارند، خوب در عمل و در فرهنگ فعلی، امکان اینکه چند خانواده در این مسکن زندگی کنند وجود ندارد، ناگزیر باید برای این خانواده های جدید، مسکن تهیه کرد که در این گرانی مسکن، این امکان برای خیلی از خانواده ها، تقریبا غیر ممکن است.
آیا موانع دیگری هم در حفظ بافت و احیای آن وجود دارد؟
همانگونه که عرض کردم، عوامل مختلف و متنوعی در این مسیر وجود دارد، یکی از عوامل، بحث تردد وسایل امداد و نجات در معبرهای کم عرض این محلات است، البته شاید تصور می شود که امکان تعریض در این معابر نیست، به نظر می رسد که امکان تعریض در حد عبور وسایل امداد و نجات وجود داشته باشد و الا جان انسان اهمیت بسزایی دارد و بعید می دانم، مسئولین متولی بافت، در رابطه با تعریض در این حد، مخالفتی داشته باشند.
اما مشکل زمانی بیشتر رخ نشان می دهد که خانواده ای دارای چند اتومبیل، بخواهند به تعداد اتومبیل، پارکینگ داشته باشند یا در کوچه که محل تردد است، خودرو خودشان را در نزدیک منزلشان پارک کنند! این امکان در بافت قدیمی وجود ندارد فلذا خانواده ها ترجیح می دهند که در جای دیگری که چنین امکاناتی مهیا است، زندگی کنند.
در یکی از جلسات شنیدیم که گفتید: معماری اسلامی فقط نما نیست! منظورتان را واضح تر بیان می کنید؟
بله درست است، نماهای ساختمان چون در مرئی و منظر هستند، به محض اینکه صحبت از معماری ایرانی- اسلامی می شود، بحث وجود نماهای به اصطلاح رومی مطرح می شود در حالی که نما، تنها بخش کوچکی از ماجرا است، اتفاقا موضوع معماری اسلامی – ایرانی، در بافت تاریخی و نحوه معماری ساختمان بیشتر معنا پیدا می کند.
راهکار زندگی اسلامی در رابطه با مسکن را در چه می دانید؟
معماری اسلامي- ایرانی را نباید در بافت خلاصه کرد بلکه این فرهنگ اصیل باید به ایران بازگشت کند.
منظورتان را بیشتر تبیین می کنید؟
وقتی این معماری در رابطه با حفظ حریم خانه و مسکن و خانواده این همه با اهمیت است که اصرار بر آن در بافت قدیمی داریم، چرا در ضوابط طرح تفصیلی آن را به بوته فراموشی سپرده ایم و فقط هر از چند گاهی صرفا برای بافت قدیمی و نمای ساختمان ها از آن استفاده می کنیم؟ چرا در اراضی تفکیکی یا الحاقی جدید، چنین ضوابطی دیده نمی شود؟ اخیرا قرار است ۵۶۰ هکتار به قم به عنوان جهش مسکن ملی الحاق شود و در ادامه نیز قرار است ان شاءالله در مجموع ۶۴ هزار مسکن تولید گردد، در کدامین ضوابط، بحث معماری ایرانی اسلامی برای این موضوع دیده شده است؟ آیا خانواده فقط در بافت قدیمی معنا دارد و در دیگر بافت ها ضرورتی به پیش بینی این ضوابط نیست؟!
آیا نمی توان همزمان، امکان تعبیه پارکینگ های متعدد و بلند مرتبه سازی و شوارع عریض را جانمایی کرد و هم به گونه ای معماری را انجام داد که حریم خصوصی خانواده و نور و هوا و دیگر شاخصه های معماری اسلامی هم دیده شود؟!
نقش شهرداری در رابطه با بافت قدیمی و تاریخی چیست؟
در رابطه با نقش شهرداری ها چند بحث قابل طرح است البته نیاز به پردازش دارد؛ قبل از ورود به این بحث، باید عرض کنم که به منظور کسب اطلاعات دقیق تر در این زمینه، به گروهی از اعضای شورای اسلامی شهر و مسئولین شهرداری اخیرا مأموريت داده شد تا از بافت تاریخی کرمان و یزد بازدید داشته باشند و با متولیان امر و مسئولین شهرداری این دو شهر مهم در بافت تاریخی، مذاکراتی داشته باشند بلکه بتوانند مواردی را که امکان وجود دارد، در بافت های شهرمان پیاده سازی کنند که گزارش آن آماده شده است.
تأسیس منطقه شهرداری مختص بافت تاریخی کمک بسیار موثری برای احیاء بافت است اما نباید فراموش کرد که مالکین این بناها بنا به دلایلی که گفته شد، وقتی همکاری خواهند کرد که احساس غبن و زیان نکنند. از طرفی برای شهرداری نیز محل درآمدی در جهت تامین هزینه کرد در این بافت را تعریف کرد و الا با صرف شعارهای جذاب نمی توان به این ایده آل ها رسید.
در اینجا بنده از متخصصین و دلسوزانی که به حق همواره از حفظ بافت دفاع می کنند، درخواست می کنم در کنار دفاع از حفظ و احیای بافت، راهکارهای خودشان را در رابطه با محلی که بتوان هزینه ی این نظریه را تأمین کند، را نیز بررسی و اعلام کنند؛ اینکه گفته‌ شود شهرداری سر هر کوچه و محله قدیمی، پارکینگ عمومی احداث کند تا مالکین، اتومبیل خود را به جای بردن داخل کوچه و منازل در آنجا پارک کنند، در تئوری و روی نقشه امری ساده به نظر می رسد اما از شهرداری که عوارض را از مناطق دیگر دریافت می کند و در هزینه های روزمره خودش دچار صعوبت است، نمی توان چنین تکلیف بما لایطاقی را درخواست کرد.
راه حل مد نظر شما چیست؟
سؤال بسیار مشکلی است و بسیار پیچیده؛ اولا. همانگونه که عرض کردم، خانواده ها منحصر در این بافت نیستند و حریم تمام خانواده ها و در تمامی مکان‌ها اعم از بافت و غیر بافت، باید در ضوابط طرح تفصیلی دیده شود و فعلا آنچه در ظاهر می بينيم: در حد ضوابط ساختمان های جنوبی ساز و شمالی ساز و درصدی حیاط که آن هم در مواردی با تخلفات ساختمانی و حکم به ابقا توسط کمیسیون ماده صد و یا دیوان عدالت اداری از بین رفته است، بسنده می شود، بنابر این معیار مسکن ایرانی- اسلامی باید از ضوابط طرح تفصیلی شروع شود.
ثانیا. متخصصین امر در محله های جدید، وضعیت واقعی امروزی را نیز دخالت دهند به این معنا که در عین حفظ شاخصه های معماری مسکن در اسلام، با توجه به گرانی قیمت زمین و امکان محدود توسعه اراضی به علت عدم امکان توسعه نامحدود زیر ساخت ها و تأسیسات، ضمن ملحوظ داشتن تعبیه شوارع عریض، امکان تراکم سازی و تعبیه پارکینگ های متعدد را فراهم سازند.
ثالثا. با تفکیک بافت های قدیمی و فرسوده از بافت های دارای هویت تاریخی، عرصه ی ۳۱۵ هکتاری را کاهش دهند، که در این صورت، انگیزه برای حفظ بافت های ادراکی- هویتی تاریخی بیشتر خواهد شد و در رابطه با بافت های فاقد هویت خاص، که البته دارای هویت معماری هستند، متخصصین طرح هایی را ارائه دهند که ضمن حفظ معماری با شاخصه های اسلامی (وجود حریم اختصاصی، نور و هوا و …) امکان تعریض شوارع و ایجاد طبقات هر چند محدود (حد اکثر سه طبقه) و تعبیه پارکینگ به تعداد طبقات وجود داشته باشد؛
رابعا. فرهنگ سازی و اطلاع رسانی دقیق در رابطه با امکان بازسازی منازل واقع در بافت قدیمی و امکان تعریض محدود شوارع به نحوی که امکان تردد وسایل امداد و نجات میسر باشد و نیز مزایای اقتصادی آن، نیز ضرورت دارد؛
خامسا. دولت می تواند در جهت کمک به احیا، مرمت و حفظ بافت یک اقدام دو گانه (به اصطلاح با یک تیر دو نشان) انجام دهد، به این مفهوم که: بخشی از اراضی دولتی را به این منظور اختصاص دهد تا از محل فروش آن، نسبت به احیای بافت اقدام گردد، ضمن اینکه طراحی زمین تخصیصی به گونه ای باشد که شاخصه های ساخت مسکن با شاخصه ها و مؤلفه های اسلامی در آن لحاظ گردد. در چنین وضعیتی، در یک اقدام: هم در زمین جدید، شاخصه های مسکن اسلامی رعایت و فرهنگ سازی شده و هم از محل آن، بافت قدیمی یا تاریخی احیا شده است.
در پایان اگر مطلبی دارید بفرمایید؟
آنچه که عرض کردم، دیدگاهی بود که تاکنون با دریافت نظریات مختلف، برداشت کرده ام که قطعا قابل نقد است که اگر نقد و نظر مستدلی باشد، باید پذیرای آن باشیم اما نظریات باید با واقعیات موجود همراه باشد در غیر این صورت در قالب نظریه زیبا باقی می ماند و امکان عملی نخواهد داشت فلذا نظریه ای را باید پذیرفت که توأم با راهکار و عملیاتی باشد.
و باید توجه داشت که به قول یکی از متخصصین، اسلام دارای معماری خاصی نیست بلکه از منابع اسلامی، برای مسکن یک سری شاخصه ها و مؤلفه هایی استخراج شده که در جهت حفظ حریم خانواده، مسائل بهداشتی مانند نحوه و مکان قرارگیری مطبخ، سرویس های بهداشتی، هوا، نور و … در طراحی ها باید از آن استفاده کرد فلذا در بناهای صرفا قدیمی که دارای هویت خاص نیستند، امکان اجازه ی بازطراحی با حفظ شاخصه های اسلامی حتی توام با افزایش طبقات، وجود دارد که متولیان امر چنانچه در این جهت نیز تاملی داشته باشند، می توانند به برون رفت از این مشکل کمک کنند.

گفتگو از حسین کبابی